Stórvirki í bókaútgáfu - Listin að vefa
Ragnheiður Björk Þórsdóttir (Ragga Þórs), veflistakona, kennari og sérfræðingur við Textílmiðstöð Íslands, hefur sent frá sér stórvirkið Listin að vefa, sem er afrakstur um áratugs vinnu. Bókin er um 360 blaðsíður í stóru broti, fyrsta heildarritið sem út kemur hér á landi um vefnað frá landnámi til okkar daga. Ragnheiður býr á Akureyri og kenndi vefnað í VMA í um þrjá áratugi, frá 1988 til loka haustannar 2018, og má ætla að hún hafi á þessum tíma kennt vel yfir þúsund nemendum að vefa. Vaka-Helgafell gefur bókina út.
Á sínum tíma var Ragnheiður í Myndlistar- og handíðaskólanum, hún fór síðan í meistaranám í textíl í John F. Kennedy University í Bandaríkjunum en breyttar aðstæður gerðu það að verkum að hún hafði ekki tækifæri til að ljúka því námi. Síðar lauk Ragnheiður Med námi frá Háskólanum á Akureyri, með áherslu á kennslufræði listgreina og skrifaði lokaritgerð sína um mikilvægi listnáms á framhaldsskólastigi.
Kenndi vefnað í VMA í þrjátíu ár
„Ég kenndi vefnað hér í VMA í þrjátíu ár og á þeim tíma bjó ég til kennsluefni fyrir nemendur, enda var það mjög af skornum skammti. Árið 1948 hafði Sigrún Pálsdóttir Blöndal, skólastjóri Hússtjórnarskólans á Hallormsstað, gefið út bókina Vefnað en hún er barn síns tíma og hefur þar að auki lengi verið ófáanleg. Í meistaranámi mínu í Háskólanum á Akureyri gerði ég kennsluhefti fyrir nemendur og í framhaldinu hóf ég að safna frekari upplýsingum enda höfðar grúsk mjög til mín. Ég fékk þá flugu í höfuðið að útvíkka verkefnið í meistaranáminu og safna efni í bók og fór til Forlagsins árið 2011 með þá hugmynd og fékk strax mjög jákvæð viðbrögð, en hins vegar var ljóst að þetta væri tímafrek vinna og það voru engir fjármunir til staðar til þess að ráðast í þetta. Síðan liðu um tvö ár og á þeim tíma skrifaði ég eitt og annað hjá mér án þess að vinna markvisst að ritun bókar. En það sem gerðist næst var að Forlagið sótti um útgáfustyrk til vinnslu bókarinnar og sá styrkur fékkst árið 2013. Þá var ekki aftur snúið. Forlagið fól Laufeyju Leifsdóttur að hafa umsjón með verkinu af hálfu útgáfunnar. Þegar málið var komið á þetta stig hélt ég markvisst áfram að safna heimildum og skrifa. Ég gerði mér ekki grein fyrir hversu viðamikið þetta gæti orðið en þegar upp er staðið er þetta töluvert stærra í sniðum en ég hafði ímyndað mér, það viðurkenni ég fúslega. Í upphafi var það ekki mín hugmynd að þetta yrði svona yfirgripsmikið en svo einhvern veginn hélt ég áfram að grúska og skrifa meira. Auðvitað var þetta mikil vinna en ég sé ekki eftir henni í dag. Við Laufey vorum sammála um að slíkt yfirlitsrit um íslenskan vefnað yrði ekki gefið út í bráð á Íslandi og því yrði þessi bók að vera vegleg og gefa gott og ítarlegt yfirlit um vefnað og sögu hans frá landnámi og til okkar daga – bókin yrði með öðrum orðum að vera sagnfræði um vefnað, hún þyrfti að vera tæknilegs eðlis og einnig að innihalda aðferðafræði, þannig að hún gæti þjónað háskólasamfélaginu, kennslu í framhaldskólum, listafólki og öllu áhugafólki um vefnað. Ég tel að hafi tekist að búa til bók sem þjónar öllu áhugafólki um vefnað, sagnfræðingum og fræðimönnum. Í henni er allt það sem að mínu mati skiptir máli í sambandi við vefnað á Íslandi. Vonandi nýtist bókin líka fólki sem vill gera hinar ýmsu tilraunir. Tölvutæknin gerir það að verkum að hægt er að gera óendanlega margar nýjar bindingar í þeim forritum sem eru til þess að vinna vef. Það er það sem unga fólkið er að gera,“ segir Ragnheiður.
Sem fyrr segir skrifaði Sigrún P. Blöndal á sínum tíma um vefnað á Íslandi og eldri heimildir má m.a. finna í Viðeyjarskýrslum Skúla Magnússonar og Grágás og fyrir nokkrum árum sendi Hildur Hákonardóttir frá sér bók um kljásteinavefstaðinn á íslensku, norsku og ensku. Þessi nýja bók Ragnheiðar er fyrsta heildaryfirlitsritið um íslenskan vefnað og er því afar mikilvæg heimild og merkt framlag til íslenskrar menningar því vefurinn er og hefur alla tíð verið samofinn sögu íslensku þjóðarinnar.
Í rannsóknaverkefni við Textílmiðstöð Íslands á Blönduósi
Ragnheiður segir að því miður sé vefur ekki kenndur á háskólastigi hér á landi og því hafi ekki verið nein fræðimennska í vefnaði. „Núna vinn ég að rannsókn hjá Textílmiðstöð Íslands á Blönduósi, sem er fjármögnuð með styrk frá Rannís, og það er fyrsta rannsókn sinnar tegundar á Íslandi. Ég vinn að því að skrásetja á tölvutækt form allar gömlu vefnaðarbækurnar, sem vitaskuld eru allt handskrifuð gögn. Nú þegar eru komin á tölvutækt form yfir tvö þúsund munstur. Við vinnum með tölvufyrirtækinu Stefnu að því að setja þetta í opinn gagnagrunn á Netinu, það eina sem verður seldur aðgangur að eru sjálfar uppskriftirnar. Sigrún P. Blöndal sagði á sínum tíma að á meðan ekki væri stunduð fræðimennska á þessu sviði, yrðu engar framfarir í greininni. Þetta var hárrétt hjá Sigrúnu. Það er afar mikilvægt að fólk fari að átta sig á því að vefnaður er ekki bara vaðmál, hann er heill heimur af spennandi hlutum sem er samofinn sögu okkar og menningu. Þjóðin hefði ekki lifað af ef hún hefði ekki getað ofið á kljásteinavefstað og vefnaður var í átta hundruð ár helsti útflutningur Íslendinga. En því miður hafa þessi tengsl við fortíðina rofnað og það er von mín að þessi bók opni augu fólks fyrir vefnaði í íslenskri sögu og skilji mikilvægi þess að þessi þekking glatist ekki. Það er að mínu mati gríðarlega mikilvægt að unga fólkið á Íslandi kynnist því hvernig er að búa til efni, í allri umræðu um loftagsbreytingar, hlýnun og sóun. Ég tel að það þurfi að efla skilning unga fólksins á mikilvægi textíls. Það verður að segja alveg eins og er að við höfum vanvirt íslenskan textíl til áratuga með því að kaupa ódýran fatnað frá útlöndum sem er búinn til af fólki sem fær smánarlega lág laun fyrir vinnu sína við óboðlegar aðstæður – og síðan hendum við þessum fatnaði jafn harðan,“ segir Ragnheiður.
Níu ár í smíðum
Árið 2015 veiktist Ragnheiður og þá hægði á vinnunni við bókina. Þegar þessi tími er rifjaður upp segir Ragnheiður að í raun hafi hún alls ekki verið viss um að bókin myndi nokkurn tímann koma út. En það fór sem betur fer í aðra átt og núna er hún komin út og fáanleg í bókaverslunum. Í henni er fjöldi skýringamynda sem Freydís Kristjánsdóttir hefur gert af listfengi og í bókinni er einnig fjöldi ljósmynda, sem Hrefna Harðardóttir tók að stærstum hluta. Ragnheiður vill undirstrika að hún hafi unnið með frábæru fólki við vinnslu bókarinnar, sem hafi skipt sköpum við að koma henni út. Meðal annars hafi hún haft aðgang að afbragðs fólki til þess að lesa yfir handrit bókarinnar. „Í þau níu ár sem hef unnið að bókinni hef ég því haft aðgang að fyrsta flokks fólki til þess að fara yfir hlutina með mér. Þetta eru flókin fræði og því auðvelt að gera mistök. En þó svo að vinnsla bókarinnar hafi tekið allan þennan tíma og oft hafi þetta tekið á taugarnar er það þó svo að bókin hefur alltaf batnað við hvern yfirlestur,“ segir Ragnheiður og leynir því ekki að hún sé afar ánægð með útkomuna. „Það er góð tilfinning að hafa lokið þessu verki og að útkoman sé eins góð og raun ber vitni. Uppsetning Ínu á bókinni er mjög falleg og hún hefur nostrað við hverja síðu. Það skilar sér frábærlega,“ segir Ragnheiður.
Myndlistar- og textílgrunnurinn hjálpaði við umbrotið
Þegar Ragnheiður talar um Ínu er hún að vísa til Borghildar Ínu Sölvadóttur, kennara við listnáms- og hönunardeild VMA og grafísks hönnuðar, sem var falið það verkefni að brjóta bókina um.
„Formið á bókinni, þ.e.a.s. stærð hennar, hafði verið ákveðin af útgáfunni þegar ég kom að verkinu. Ég stökk strax út í djúpu laugina og fékk fyrst í hendur efni í mjög snúinn kafla þar sem þurfti að fletta saman texta, ljósmyndum, skýringamyndum og munstri. Það er mikið atriði að textinn og skýringateikningarnar fylgist sem mest að þannig að lesendur þurfi ekki að fara fram og til baka í bókinni til þess að setja hlutina í samhengi.
Ég var á árunum 2003 til 2005 í námi á listnámsbraut VMA og tók báðar línur, myndlistar- og textíllínu, og sú kunnátta, úr myndlistinni og textílnum, hjálpaði mér mikið við uppsetningu bókarinnar. Á þessum tíma tók ég nokkra áfanga í vef hjá Röggu og ég segi alveg eins og er að hefði ég ekki verið búin að fá innsýn í vefnað hefði uppsetning bókarinnar verið mér mun snúnari. En þar sem ég skil í stórum dráttum út á hvað þetta gengur áttaði ég mig betur á því hvernig uppröðunin þyrfti að vera til þess að efnið yrði sem aðgengilegast fyrir lesendur. Ég tel mig vera nokkuð góða í Tetris og hef ánægu af því að raða upp hlutum – og ekki skaðar að úr náminu mínu forðum daga hef ég grunn í bæði mynduppbyggingu og -hugsun. Alllt hefur þetta hjálpað ótrúlega mikið í þessari vinnu. Ég vissi að bókin væri að hluta til hugsuð sem kennslugagn og þess vegna þurfti að hafa það að leiðarljósi að stutt væri á milli texta, skýringa og teikninga. Fyrst og fremst var þetta skemmtileg áskorun sem tók þó vissulega á en samstarf okkar Röggu og allra þeirra sem komu að verkefninu var til fyrirmyndar og auðveldaði mjög vinnuna,“ segir Borghildur Ína.